آشنایی با دستگاهای موسیقی ایرانی 

شاید این پرسش برای خیلی از علاقه مندان به موسیقی مطرح باشد . تصنیف یا آ وازی را می شنوند ، گوینده رادیو اعلام میکند :

فلان تصنیف در دستگاه ماهور و یا مثلا فلان آواز در ابوعطا و …

ازین دست ، و ما هم می شنویم و لذت می بریم ،

اما دوست داریم بدانیم معنی اینها چیست ؟!

خوب مخاطب این پست ، کسانی هستند که این سوال برایشان مطرح شده است و قاعدتا افرادی که آشنایی کامل دارند با این مبحث ، برایشان امری ساده و واضح است .

خیلی از عزیزانی که این پرسش را به انحاء گوناگون مطرح کردند ، دنبال یک اکسیر و یا فرمولی می گردند که سریع آنها را به جواب برساند .

مثل حل معادله تابع درجه ۱ یک مجهولی !

خوب باید به این بزرگواران بگویم که x (ایکس) را به این سادگی نمیتوان بدست آورد و نسخه واحد و فرمولی نمیتوان برای این امر ارائه داد .
حتی در موسیقی غرب هم چنین نسخه ای وجود ندارد مگر تمرین و ممارست و تجربه گوش .

یک وقت است که تئوری چیزهایی را به ما می آموزد و راه را برای ما آسان و رمزنگاری می کند .

اما جاهایی هست که تئوری نقشش بسیار کمرنگ است .

معنای گامهای کوچک و بزرگ را در پستهای قبل دانستید .

خوب گامهای بزرگ متعددند .

واین را هم به خوبی میدانید که یک ملودی را میتوانید در هریک از گامها تنظیم کنید ( بحثهای فنی سازبندی و گستره های صوتی و… را فاکتور میگیریم ) .

آیا مثلا ملودی تصنیف مرغ سحر را که میتوان در گام دوی بزرگ تنظیم نمود را بشنوید ، و بعد مثلا همان را اگر در گام سل بزرگ تنظیم کنیم و بشنوید ، آیا تغییری حس می کنید ؟

واقعیت این است که ماهیتا فرق خواهند داشت نه ظاهرا و توضیح این مطلب فعلا دشوار است .

گوشهای بسیار آزموده و بسیار استاد ، می توانند این تمییز را متوجه شوند .

شاید برای اکثر گوشهای آزموده ، نهایتا تشخیص بزرگ و یا کوچک بودن مدالیته قطعه محرز باشد ولی اینکه دقیقا در چه تنالیته ای بوده ، نیاز به پرورش دقیق و علمی ( دشیفراژ و سلفژ اصولی و علمی ) گوش باشد که در آکادمیهای موسیقی یکی از درسها و اصول کار است
.
در خصوص موسیقی سنتی هم راهی به جز تمرین گوش ندارید .

البته در کنار تمرین گوش باید به مواردی که در مقاله قبل گفتیم اهتمام داشته باشید .

فواصل خاص موسیقی سنتی را بشناسید و آرایش فواصل را در مایه های گوناگونو همچنین گردش خاص ملودیها .

برخی از ویژگیهای مختص موسیقی سنتی از قبیل نتهای آغاز ، شاهد ، ایست ، متغیر و اختتام ، ممکن است هر شنونده ای را دچار اشتباه نمایند .

چرا که اکثر گوشها در آموزشگاهها با اصول موسیقی غرب تربیت می شوند .

کلیدواژه هایی که اشاره شد را باز در پستهای قبل توضیح دادیم .

عزیزان باید بدانند که در کنار همه آگاههیهای یاد شده ، باید با حال و هوای دستگاهها آشنا شوند .

شاید این متاثر از همان روش یادگیری سینه به سینه ای بوده که نسلها باعث ماندگاری موسیقی ما شده است .

برای شروع می توانید برخی تصنیفها و یا آوازهای مشهور اجرا شده را برای خود به عنوان سمبل به ذهن بسپارید .

درکنار این به مطالعه تئوری مربوطه هم تاحد لزوم بپردازید .

چشم و گوش و ذهن وقتی که همسو شوند ، شما را قادر به تشخیص دستگاهها می کنند .

مثلا مرغ سحر را همه می شناسیم .

این تصنیف در دستگاه ماهور ساخته شده است و میتواند یک الگو باشد.

سعی کنیم از طریق آزمون و خطا و مقایسه موسیقی مجهول با موسیقی های سمبلی که به ذهن سپردیم ، تشخیص دهیم که در چه مایه ای میباشد .

البته نیاز به ممارست دارد و نمیشود به یک الگو بسنده کرد .

تصنیف منتظرت بودم مثلا در مایه دشتی است که از متعلقات دستگاه شور میباشد یا مثلا تصنیف ایران مرز پرگهر نیز در همین مایه هست .

با گوش دادن به الگوهایی ازین دست میتوانید به شباهتها پی ببرید .

قطعا اگر آهنگ مجهول ، حال و هوایش ، شما را به یاد یکی از الگوهایی که به ذهن سپرده اید ، بیاندازد و با آن حال و هوا سازگار باشد ، معما تا ۷۰ درصد حل شده است .

سی درصد باقیمانده بر میگردد به معماهای موسیقی شیرین سنتی ما که گوشه های شبیه به هم ، نتهای متغیر و ایست …. و تربیت ناقص گوش ما که امکان اشتباه را زیاد می کنند .!!

مثلا شاید برای گوش ناآزموده ، شنیدن بیات زند ( از متعلقات دستگاه شور ) با ماهور اشتباه شود !!

یا مثلا آوازهای متاثر از دستگاه شور ( ابوعطا ، بیات زند ، افشاری ، دشتی ) خیلی به هم شبیه بیایند .

اینجاست که گردش ملودی ها ، نتهایی که روی آنها تاکید بیشتر می شود ، حس اختتام به سمت پایین یا بالا و ….

ویژگیهای دیگر ، میتواند شما را به تشخیص درست تر رهنمون کند .

خلاصه ای که در این مقاله و در پاسخ به پرسش مطروحه عرض کردیم ، میتواند راهنمایی باشد برای اشخاصی که میخواهند بیشتر با موسیقی عجین شوند و ارتباط بیشتری پیدا کنند .

فلذا برای عزیزانی که به صورت آکادمیک و کلاسیک مشغول آموختن ردیف دستگاهی هستند ، قطعا مدرسشان بهترین الگوها و متدها را در اختیار قرار خواهد داد .

مبحث فواصل

هنرجوی موسیقی در میهن عزیزمان ، باید با فواصل موسیقی سنتی نیز آشنا شود .

این نقص است اگر به دنبال تحصیل دانش و هنر موسیقی باشیم ، اما تنها آگاهی به موسیقی غرب داشته باشیم .

اشتباه نکنید .

اینجا صحبت از اولویت یا برتری یک موسیقی به نوع دیگر یا امثالهم نیست ، در این خصوص پیشتر مطلب نوشتیم و سلیقه را معیار قرار دادیم نه اینکه دنبال واکاوی زیبایی شناسی هنری باشیم !

هر ذهن و هر فردی به سمتی خاص گرایش دارد و این شاید نمیتواند مورد سنجش قرار بگیرد .

پس نیت بنده از بیان اینکه باید آگاهی به موسیقی سنتی هم داشته باشیم ، بیشتر جنبه دانش قضیه بوده تا سلیقه .

بگذریم

گفتیم زیر و بمی میان دو نت متوالی را « فاصله » میگوییم . فواصله هم برای خودش متری دارد .

متر ما برای فاصله موسیقی غربی ، نیم پرده ها هستند و در موسیقی سنتی ما ، چون فاصله کوچکتر از نیم پرده هم داریم ( ربع پرده ها ) اوضاع متفاوت خواهد بود .

در گامهای تعدیل شده امروزی غربی ، کمترین فاصله دو نت متوالی ، نیم پرده خواهد بود .

( خیلی نمیخواهیم درگیر واژگان کروماتیک و دیاتونیک و تفاوتشان … شویم اینها را بگذارید مطالعه آزاد ) مثلا نت دو را در نظر بگیرد ، کوچکترین فاصله بعد از آن ، نت دو دییز است ( که نیم پرده زیر تر است ) .

ما همیشه فاصله را از نت بمتر محاسبه می کنیم .

خوب اگر دو نیم پرده زیرتر برویم ، به نت ر می رسیم . به هر فاصله ی دو نیم پرده ای ، یک پرده می گوییم . فاصله را تا محدوده ی یک پرده متصل میگوییم و بشتر از آن را منفصل می گوییم .